Efnahagsumhverfið

Kröftugur vöxtur var í hagkerfinu á árinu 2015. Innlend eftirspurn tók vel við sér, verðbólga var undir markmiði Seðlabankans og áfram dró úr atvinnuleysi. Þrátt fyrir að framlag utanríkisverslunar til hagvaxtar hafi verið neikvætt var þó nokkur afgangur af utanríkisviðskiptum. Enn eitt metárið var í komu erlendra ferðamanna en fjöldi þeirra er sóttu landið heim fór í fyrsta skipti yfir milljón. Fjárhagsleg skilyrði heimila bötnuðu enn frekar og var ríkissjóður rekinn með afgangi. Þá héldu eignamarkaðir áfram að dafna. Fyrstu skrefin við losun fjármagnshafta voru stigin og sér nú loks fyrir endann á þeim. Nokkrir áhættuþættir eru þó til staðar, þeir helstu snúa að losun fjármagnshafta og þeim áhrifum er afnámið kann að hafa m.a. á gengi krónunnar og fjármagnsstreymi til og frá landinu og að hagvaxtarhorfum hjá helstu viðskiptalöndum Íslands og sviptingum á hrávörumörkuðum.

Hagvöxtur tekur við sér

Allmikill þróttur var í hagkerfinu á árinu 2015, eftir lakan vöxt árið á undan. Innlend eftirspurn jókst umtalsvert og tóku bæði einkaneysla og fjárfesting vel við sér. Sérstaklega varð mikil aukning í atvinnuvegafjárfestingu sem jafnaðist að hluta á móti samdrætti í öðrum fjárfestingum. Framlag utanríkisverslunar til hagvaxtar var neikvætt þar sem innflutningur jókst nokkuð umfram útflutning, þrátt fyrir einn eitt metárið í komu erlendra ferðamanna. Engu að síður er hagkerfið loksins komið yfir það framleiðslustig sem var hér þegar fjármálakreppan skall á í árslok 2008.

Uppgangur í fjárfestingu

Fyrstu skrefin stigin í losun hafta

Í júní kynntu stjórnvöld heildstæða áætlun um losun fjármagnshafta með þríþættum aðgerðum; gagnvart slitabúum föllnu bankanna, eigendum aflandskróna og innlendum aðilum. Í lok árs 2015 höfðu íslenskir dómstólar samþykkt nauðasamninga allra slitabúanna og verða því stöðugleikaframlög greidd í stað stöðugleikaskatts. Aflandskrónueigendum verður boðið að taka þátt í blönduðu uppboði á vegum Seðlabankans og höft á innlenda aðila verða svo losuð eftir því sem aðstæður leyfa. Ýmislegt er enn óljóst um nánari útfærslur og hvernig ferlinu muni vinda fram, en þetta eru tvímælalaust skref í rétta átt enda hafa gjaldeyrishöft til lengdar neikvæð áhrif á hagvöxt og bjaga fjármálamarkaði og eignaverð.

Matsfyrirtækin S&P, Moody‘s og Fitch hækkuðu öll lánshæfiseinkunnir ríkissjóðs í kjölfar kynningar stjórnvalda á áætlun um losun fjármagnshafta. Hækkanirnar byggja á þeim forsendum að þeir fjármunir sem falla til ríkissjóðs við afnám hafta verði nýttir til að greiða niður skuldir ríkissjóðs. Hjá S&P er lánshæfi Íslands metið BBB, Baa2 hjá Moody‘s og BBB+ fyrir erlendar langtímaskuldbindingar og A- fyrir innlendar langtímaskuldbindingar hjá Fitch. Allir matsaðilar telja að horfur hér séu stöðugar.

Dregið hefur úr afgangi af viðskiptum við útlönd

 
Á undanförnum árum hefur lágt raungengi stutt við útflutningsgreinar Íslands. Raungengið hækkaði þó nokkuð á árinu 2015 og var það að meðaltali 4% sterkara en ári áður. Sé litið til síðustu þriggja ára hefur raungengið styrkst um 16% og í lok árs 2015 mátti sjá lítinn mun á milli raungengis og meðalraungengis síðustu áratuga. Hækkun raungengis á árinu skýrist af nafngengisstyrkingu krónunnar og meiri verðbólgu hér á landi en að meðaltali í okkar helstu viðskiptalöndum.

Líkt og árið áður jókst innflutningur hraðar en útflutningur. Það kom þó ekki niður á afgangi utanríkisviðskipta þar sem viðskiptakjör bötnuðu nokkuð frá árinu áður. Verð á sjávarafurðum hækkaði og vann þannig á móti lækkun álverðs en saman standa ál- og sjávarafurðir undir tæplega helmingi af útflutningi landsins. Á sama tíma lækkaði almennt verð á hrávöru og því varð innflutningur til landsins ódýrari fyrir vikið. Munar þar mestu um gífurlega lækkun á olíuverði.

 
Verðbólgan ennþá undir verðbólgumarkmiði Seðlabankans

Verðbólga jókst lítillega á árinu 2015 en var engu að síður undir verðbólgumarkmiði Seðlabankans allt árið. Samið var um brattar launahækkanir, vel umfram spár um framleiðniaukningu og verðbólgumarkmið Seðlabankans, og væntu flestir að talsvert verðbólguskot fylgdi í kjölfarið. Enn sem komið er hafa verðlagsáhrifin verið lítil og stóð ársverðbólgan í 2% við lok árs. Sé húsnæðisliðurinn undanskilinn mælist ársverðbólga 0,4% við lok árs. Töluverð óvissa er um framhaldið en olíuverð hefur hækkað nokkuð á undanförnum misserum sem eykur verðbólguþrýsting.

Seðlabankinn hóf vaxtahækkunarfasa um mitt árið í kjölfar undirritunar kjarasamninga og hækkaði stýrivexti um 0,5 prósentustig í júní og aftur í ágúst. Í nóvember hækkaði bankinn vexti um 0,25 prósentustig og stóðu því meginvextir bankans í 5,75% um áramót.

 
Vegna talsverðs gjaldeyrisinnflæðis styrktist gengi krónunnar nokkuð á árinu, jafnvel þótt Seðlabankinn væri virkur á gjaldeyrismarkaði og safnaði í gjaldeyrisforðann sem aldrei fyrr. Þannig námu hrein gjaldeyriskaup Seðlabankans um 272 milljörðum króna á árinu. Krónan styrktist gagnvart evru (8,4%) og pundi (2,9%) á árinu en veiktist lítillega gagnvart dollara (-1,2%).

 
Eignamarkaðir sækja í sig veðrið

Mikill gangur var á innlendum hlutabréfamarkaði á árinu og hækkaði úrvalsvísitala aðallista Kauphallar Íslands um hátt í 50%. Leita þarf aftur til ársins 2005 til að finna viðlíka hækkun. Heildarviðskipti jukust að sama skapi, úr 276 ma.kr. árið 2014 í 389 ma.kr. árið 2015, eða um 40% á milli ára. Þrjú ný félög voru tekin til viðskipta og eru félög á aðallista Kauphallar Íslands því orðin 16 talsins.

Fasteignamarkaðurinn hélt áfram að sækja í sig veðrið. Aukin umsvif í hagkerfinu, vaxandi kaupmáttur, lækkun á vöxtum íbúðalána og aukin lýðfræðileg eftirspurn eru þættir er hafa stutt rækilega við markaðinn undanfarið og munu væntanlega halda áfram að styðja við kröftugan markað á næstu misserum. Fjárhagsleg skilyrði heimila hafa einnig haldið áfram að batna með minnkandi skuldum og hækkun eignaverðs.